राष्ट्रीय बागायत मंडळ (National Horticulture Board)
राष्ट्रीय बागायत मंडळ, ज्याला इंग्रजीत नॅशनल हॉर्टिकल्चर बोर्ड (NHB) असे म्हणतात, हे भारत सरकारच्या कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत एक स्वायत्त संस्था आहे. 1984 मध्ये स्थापन झालेल्या या मंडळाचा मुख्य उद्देश म्हणजे भारतातील बागायती क्षेत्राच्या विकासाला प्रोत्साहन देणे, फळे, फुले, भाजीपाला, मसाले, आणि औषधी वनस्पतींच्या उत्पादनासाठी आवश्यक तांत्रिक आणि आर्थिक सहाय्य पुरवणे हे आहे. या मंडळाच्या विविध योजनांमुळे बागायती क्षेत्रातील उत्पादन क्षमता वाढवणे, पिकांची गुणवत्ता सुधारणा करणे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ करण्यास मदत होते.
स्थापना आणि उद्दिष्टे
राष्ट्रीय बागायत मंडळाचे मुख्यालय हरियाणाच्या गुरुग्राम येथे आहे. मंडळाची प्रमुख उद्दिष्टे भारतातील बागायती उत्पादनांची वृद्धी करणे, बाजारपेठ उपलब्ध करून देणे, उत्पादन प्रक्रिया सुलभ करणे, आणि शेतकऱ्यांचे उत्पन्न सुधारण्यासाठी नवनवीन तंत्रज्ञानाचा प्रसार करणे या गोष्टींवर केंद्रित आहेत. बागायती क्षेत्रामध्ये सुधारणा घडवून आणण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांच्या जीवनशैलीत सुधारणा करण्यासाठी मंडळाने खालील प्रमुख उद्दिष्टे निश्चित केली आहेत:
- उत्पादन क्षमता आणि गुणवत्ता सुधार: शेतकऱ्यांना अधिक गुणवत्तापूर्ण आणि आधुनिक तंत्रज्ञान प्रदान करून फळे, फुले, भाजीपाला आणि औषधी वनस्पतींच्या उत्पादनास चालना देणे.
- मूल्यवर्धन आणि विपणन विकास: शेतकऱ्यांच्या उत्पादनांना अधिक मूल्य मिळवून देणे, यामध्ये प्रक्रिया करून मूल्यवर्धन साधणे आणि बाजारपेठेत अधिक मागणी निर्माण करणे.
- साठवण आणि वितरण: शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनांची योग्य साठवण आणि वितरणासाठी मार्गदर्शन करणे, ज्यामुळे त्यांच्या उत्पादनांच्या गुणवत्तेत आणि बाजारपेठेत टिकाऊपणात वाढ होते.
- शेतीतील विविधता वाढवणे: मुख्यतः भारतातील फळांच्या विविध प्रकारांची लागवड वाढवून बागायती क्षेत्रामध्ये विविधता आणणे आणि यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढविणे.
- शेतकरी प्रशिक्षण आणि मार्गदर्शन: शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञान, प्रक्रिया, आणि नवीनतम पद्धतींची माहिती देऊन त्यांना सुसज्ज करणे.
राष्ट्रीय बागायत मंडळाच्या योजना
राष्ट्रीय बागायत मंडळाने बागायती क्षेत्रातील विविध घटकांना समर्थन देण्यासाठी अनेक योजना विकसित केल्या आहेत. या योजना शेतकऱ्यांना आर्थिक, तांत्रिक, आणि प्रशिक्षणाच्या माध्यमातून सहाय्य पुरवतात. काही प्रमुख योजना आणि त्यांचा प्रभाव खालीलप्रमाणे आहेत:
1. बागायती पिकांसाठी विस्तार आणि लागवड योजना
ही योजना शेतकऱ्यांना त्यांच्या बागायती उत्पादनांच्या लागवडीसाठी आर्थिक सहाय्य उपलब्ध करून देते. विशेषतः फळबाग, फुलांचे उत्पादन, आणि भाजीपाला पिकांच्या लागवडीसाठी अनुदान पुरवले जाते. यामुळे शेतकऱ्यांना कमी जागेत अधिक उत्पादन घेता येते आणि त्यांचे उत्पन्न वाढते.
2. गुणवत्ता सुधारणा आणि उत्पादन मूल्यवर्धन योजना
या योजनेद्वारे शेतकऱ्यांना उच्च गुणवत्तेची बियाणे, रोपटी, खते, आणि कीडनाशके यांचा पुरवठा करून त्यांचे उत्पादन वाढवले जाते. गुणवत्ता सुधारण्यासोबतच, बाजारात अधिक मागणी मिळण्यासाठी त्यांचे उत्पादन सुसज्ज केले जाते.
3. तंत्रज्ञान प्रसार आणि प्रशिक्षण
आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना कमी खर्चात अधिक उत्पादन घेता येईल. एनएचबीच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना सुधारित सिंचन पद्धती, जलसंधारण, ड्रिप सिंचन, जैविक खतांचा वापर यासारख्या आधुनिक पद्धतींचे प्रशिक्षण दिले जाते.
4. कोल्ड स्टोरेज आणि साठवण क्षमता वाढवणे
शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनांची दीर्घकालीन साठवण करण्यासाठी कोल्ड स्टोरेज सुविधा उपलब्ध करून दिल्या जातात. यामुळे त्यांना योग्य किंमतीत उत्पादनांची विक्री करता येते.
राष्ट्रीय बागायत मंडळाचा प्रादेशिक प्रभाव
एनएचबीच्या योजनांनी भारतातील विविध राज्यांमध्ये सकारात्मक बदल घडवून आणले आहेत. उदाहरणार्थ:
महाराष्ट्र: महाराष्ट्रात संत्रा आणि केळी उत्पादनामध्ये NHB ने महत्त्वाचे योगदान दिले आहे. शेतकऱ्यांना आधुनिक सिंचन आणि साठवण तंत्रज्ञानाची माहिती मिळाल्याने त्यांचे उत्पन्न वाढले आहे.
हिमाचल प्रदेश: हिमाचल प्रदेशातील सफरचंद उत्पादनासाठी एनएचबीने केलेल्या मदतीमुळे या क्षेत्रातील उत्पादकांना उन्नत बियाणे, रोपटी मिळाली आहेत, ज्यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारली आहे.
कर्नाटक: हळद आणि मसाल्यांच्या उत्पादनासाठी एनएचबीने कर्नाटकातील शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य व विपणन सहाय्य पुरवले आहे. यामुळे त्यांना त्यांच्या उत्पादनास योग्य किंमत मिळाली आहे.
संशोधन आणि तंत्रज्ञान विकास
राष्ट्रीय बागायत मंडळाने शेतकऱ्यांना नवीनतम तंत्रज्ञानाची माहिती उपलब्ध करून दिली आहे. या तंत्रज्ञानामध्ये जैविक खतांचा वापर, जलसंधारण तंत्रज्ञान, आधुनिक सिंचन प्रणाली, आणि विविध उन्नत बियाणांचा समावेश होतो. एनएचबी विविध संशोधन केंद्रांसोबत सहकार्य करून सुधारित पिक पद्धती आणि जलसंवर्धनाचे तंत्रज्ञान विकसित करत आहे.
बाजारपेठ विकसित करण्यासाठी प्रयत्न
शेतकऱ्यांना त्यांच्या उत्पादनांची विक्री योग्य किंमतीत करण्यासाठी एनएचबी विपणन सहाय्य पुरवते. यामुळे शेतकऱ्यांना चांगल्या बाजारपेठा उपलब्ध होतात आणि त्यांना त्यांच्या उत्पादनांचा योग्य मोबदला मिळतो. राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर बाजारपेठेतील मागणी वाढवण्यासाठी एनएचबीने विविध उपक्रम हाती घेतले आहेत.
राष्ट्रीय बागायत मंडळाला भेडसावणारी आव्हाने
एनएचबीला काही प्रमुख आव्हानांचा सामना करावा लागतो. काही महत्त्वाची आव्हाने आणि त्यांना तोंड देण्यासाठी घेतलेल्या उपाययोजना पुढीलप्रमाणे आहेत:
तंत्रज्ञानाची पोहोच: तंत्रज्ञानाची माहिती शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचणे हे एक मोठे आव्हान आहे. एनएचबीने स्थानिक प्रशिक्षण शिबिरे, वर्कशॉप्स, आणि ऑनलाईन संसाधने वापरून तंत्रज्ञान प्रसार करण्याचे प्रयत्न केले आहेत.
बाजारपेठ आणि किंमत स्थैर्य: शेतकऱ्यांना स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत उत्पादन विक्रीच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी विपणन सहाय्य पुरवले जाते.
पर्यावरणीय आव्हाने आणि हवामान बदल: हवामानातील अनिश्चितता आणि त्याचा पिकांवर होणारा परिणाम यावर मात करण्यासाठी एनएचबीने जलसंवर्धन पद्धती, जैविक शेती, आणि पाण्याचे संवर्धन यावर भर दिला आहे.
वित्तीय आव्हाने: अनेक वेळा शेतकऱ्यांना आवश्यक तेवढा निधी मिळत नाही. एनएचबीने वित्तीय संस्थांसोबत करार करून शेतकऱ्यांना आवश्यक त्या योजना सुलभ करून देण्याचे कार्य केले आहे.
भविष्यातील दिशा आणि योजनांचा विस्तार
राष्ट्रीय बागायत मंडळ पुढील काही वर्षांत बागायती क्षेत्राचा विकास साधण्याच्या उद्दिष्टाने अनेक योजना राबवण्याचा विचार करत आहे. यामध्ये मुख्यतः शेतकऱ्यांना उच्च गुणवत्तेची बियाणे, कोल्ड स्टोरेज आणि तंत्रज्ञान उपलब्ध करून देणे हे आहे.
भविष्यातील योजनांमध्ये:
- ड्रिप सिंचन प्रणालीचा प्रसार: जलसंधारणासाठी ड्रिप सिंचन प्रणालीचे अधिकाधिक प्रसार केला जाईल.
- कोल्ड स्टोरेज यंत्रणा उभारणे: शेतकऱ्यांना उत्पादनांच्या दीर्घकाळ टिकवण्यासाठी अत्याधुनिक कोल्ड स्टोरेज उपलब्ध करून देण्याचे उद्दिष्ट आहे.
- जैविक शेतीचे प्रशिक्षण: पर्यावरणपूरक शेतीला चालना देण्यासाठी जैविक शेतीचे प्रशिक्षण दिले जाईल.
निष्कर्ष
राष्ट्रीय बागायत मंडळाच्या विविध उपक्रमांनी भारतातील बागायती क्षेत्राचा आमूलाग्र बदल घडवून आणला आहे. शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन घेण्यासाठी, उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी आणि योग्य बाजारपेठ मिळवून देण्यासाठी एनएचबीने महत्त्वपूर्ण कार्य केले आहे. शेतकऱ्यांच्या जीवनमानात सुधारणा घडवून आणण्याच्या उद्देशाने एनएचबीच्या योजना लाभदायक ठरल्या आहेत. यामुळे भारताच्या बागायती क्षेत्राचे भविष्य अधिक सुदृढ आणि आर्थिक दृष्ट्या सक्षम होण्याची शक्यता आहे.
0 टिप्पण्या