भारताचे परकीय व्यापार धोरण आणि DGFT ची महत्त्वपूर्ण भूमिका

परदेशी व्यापार महासंचालनालय म्हणजे DGFT (Directorate General of Foreign Trade) ही भारताच्या व्यापार क्षेत्रातील एक अत्यंत महत्त्वाची संस्था आहे. भारताच्या परकीय व्यापार धोरणाच्या आखणीपासून ते विविध निर्यात-आयात धोरणांच्या अंमलबजावणीपर्यंत, DGFT ची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. 1991 मध्ये भारतात आर्थिक उदारीकरण आणि जागतिक व्यापारात सक्रिय सहभाग वाढविण्याचे प्रयत्न सुरू झाल्यानंतर DGFT चे कार्यभार अधिक विस्तारले. या ब्लॉगमध्ये DGFT च्या कार्यपद्धती, त्याची उद्दिष्टे, आणि भारतीय व्यापार क्षेत्रासाठी त्याचे महत्त्व याविषयी सखोल माहिती पाहू.

Directorate General of Foreign Trade

DGFT

Foreign Trade Policy (FTP)

Export and Import in India

Role of DGFT in trade

DGFT म्हणजे काय?

परदेशी व्यापार महासंचालनालय, म्हणजेच DGFT, हे भारत सरकारचे एक अंग आहे, ज्याचे उद्दिष्ट देशाच्या परकीय व्यापार धोरणाची आखणी, अंमलबजावणी आणि निरीक्षण करणे आहे. व्यापार आणि उद्योग मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत असलेली ही संस्था देशाच्या निर्यात आणि आयात नियंत्रित करण्यास मदत करते. DGFT चे मुख्यालय नवी दिल्ली येथे असून देशभरात त्याची अनेक कार्यालये आहेत.

DGFT ची स्थापना आणि उद्दिष्टे

1991 मध्ये आर्थिक सुधारणांसह भारताने परकीय व्यापारास अधिक प्रोत्साहन दिले. याच पार्श्वभूमीवर DGFT ची स्थापना करण्यात आली. DGFT ची मुख्य उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. विदेशी व्यापार धोरणाची आखणी आणि अंमलबजावणी: देशाच्या आर्थिक विकासासाठी आवश्यक असे निर्यात आणि आयात धोरण तयार करणे.
2. निर्यात क्षेत्राचे प्रोत्साहन: निर्यात वाढवून परकीय चलन मिळविणे आणि त्याद्वारे आर्थिक विकासाला चालना देणे.
3. आयात नियंत्रण: देशातील उद्योगांचे संरक्षण करताना गरजेप्रमाणे आयात नियंत्रणात ठेवणे.
4. उद्योगांना आवश्यक त्या सुविधा उपलब्ध करणे: नोंदणी, प्रमाणपत्रे आणि परवाने देऊन उद्योगांना सहकार्य करणे.

DGFT ची कार्यपद्धती

DGFT चे कार्य विविध विभागांमध्ये विभागलेले आहे, ज्यामध्ये प्रमुख कार्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1. परकीय व्यापार धोरण आखणी

दर पाच वर्षांनी DGFT द्वारे नवीन परकीय व्यापार धोरण जाहीर केले जाते, ज्यामध्ये निर्यात-आयात धोरणांची स्पष्टता असते. हे धोरण भारताच्या आर्थिक आणि जागतिक व्यापार धोरणास अनुकूल असते. विविध योजनांद्वारे प्रोत्साहन, कर सवलती आणि अन्य विशेष सवलती प्रदान करून उद्योगांना व्यापारातील संधी उपलब्ध करून देण्यात येतात.

2. परवाने आणि प्रमाणपत्रे वितरण

DGFT द्वारे उद्योगांना आयात-निर्यात परवाने तसेच अन्य आवश्यक प्रमाणपत्रे वितरित केली जातात. सर्व निर्यातदार आणि आयातदारांसाठी "Importer Exporter Code (IEC)" घेणे बंधनकारक आहे. IEC शिवाय DGFT इतरही परवाने, प्रमाणपत्रे आणि मंजूरी प्रक्रिया करते.

3. निर्यात प्रोत्साहन योजना

निर्यात वाढवण्यासाठी DGFT विविध योजना राबवते. यामध्ये काही प्रमुख योजनांचा समावेश आहे:

• Merchandise Exports from India Scheme (MEIS): या योजनेत विविध प्रकारच्या मालाच्या निर्यातीसाठी प्रोत्साहन दिले जाते.
• Service Exports from India Scheme (SEIS): सेवा क्षेत्रातील निर्यात प्रोत्साहनासाठी ही योजना आहे.
• Advance Authorization Scheme: या योजनेअंतर्गत उद्योगांना विशिष्ट वस्तूंच्या आयातीवर सवलती दिल्या जातात.
• Export Promotion Capital Goods Scheme (EPCG): औद्योगिक क्षेत्राला मदत म्हणून योजनेतून विविध उपकरणे सवलतीच्या दरात आयात करता येतात.

DGFT services online

Indian export promotion

Import-export license India

DGFT benefits for traders

DGFT export incentives

DGFT चा डिजिटलायझेशन आणि आधुनिकरण

DGFT ने डिजिटलायझेशनचा वापर करून उद्योगांना सेवा देण्याची प्रक्रिया सोपी केली आहे. ऑनलाईन पोर्टलच्या माध्यमातून उद्योगांना विविध सुविधा उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. नोंदणी, IEC अर्ज, परवाने इत्यादी सेवा ऑनलाईन उपलब्ध करून देण्यामुळं उद्योगांना सोयीस्कर सेवा मिळते आणि पारदर्शकता वाढते.

DGFT च्या धोरणांचा भारतीय अर्थव्यवस्थेवर परिणाम

DGFT च्या धोरणांचे परिणाम भारतीय अर्थव्यवस्थेवर थेट दिसून येतात. निर्यात वाढल्यामुळे परकीय चलनात वाढ होते आणि भारताच्या जागतिक स्तरावरील सहभागात सुधारणा होते. DGFT च्या कार्यामुळे भारतीय उत्पादनांच्या गुणवत्तेत सुधारणा होते, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत भारतीय वस्तूंची मागणी वाढते.

DGFT समोरील आव्हाने

DGFT ला काही आव्हाने देखील आहेत. जागतिक स्तरावरील स्पर्धा, व्यापारी नियमांचे पालन, स्थानिक उत्पादकांना संरक्षण देणे आणि विविध प्रक्रियांमध्ये पारदर्शकता आणणे हे DGFT समोरील मुख्य आव्हाने आहेत.

1. जागतिक स्पर्धा: विविध देश निर्यातीत प्रोत्साहन देण्यासाठी धोरणे आखत असतात. भारताला या स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी नवीन योजनांची गरज आहे.
2. पारदर्शकता: पारदर्शकता आणण्यासाठी डिजिटलायझेशनचे अधिकाधिक वापर करण्याची आवश्यकता आहे.

DGFT चे भविष्यातील महत्त्व

DGFT चे भविष्यातील महत्त्व अधोरेखित करण्यासारखे आहे. जागतिक पातळीवर भारताची भूमिका वाढवण्यासाठी DGFT ला विविध प्रकारचे धोरणात्मक निर्णय घ्यावे लागतील.

1. जागतिक बाजारपेठेत भारतीय उद्योगांचे स्थान: भारतीय उत्पादनांना जागतिक स्तरावर मोठी बाजारपेठ उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न DGFT करेल.
2. तंत्रज्ञानाचा वापर करून सुधारणा: डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने सेवा सुधारणे हे DGFT चे एक महत्त्वाचे उद्दिष्ट आहे.
3. परकीय गुंतवणूक आकर्षित करणे: DGFT ने भारतात उत्पादन क्षेत्राच्या वाढीसाठी विशेष प्रयत्न केले पाहिजेत.

DGFT digital services

Online IEC application process

DGFT incentives for exporters 2024

DGFT role in promoting Make in India

Free Trade Agreements and DGFT

DGFT च्या कार्यक्षेत्रात सुधारणा

DGFT ने विविध योजनांतर्गत उद्योगांसाठी सल्ला सेवा, समस्यांचे निराकरण आणि धोरणात्मक निर्णयांमध्ये मार्गदर्शन करण्यास सुरुवात केली आहे. या माध्यमातून उद्योगांना प्रोत्साहन मिळते आणि व्यापार प्रक्रियेत अधिक सुलभता येते.

1. निर्यात-आयात धोरणात सुधारणांची गरज: आगामी काळात निर्यात धोरणात सुधारणांचा अवलंब करणे आवश्यक आहे, ज्यायोगे निर्यात वाढ आणि आयात नियंत्रण साध्य करता येईल.
2. उद्योगांसाठी अनुकूल वातावरण निर्मिती: उद्योगांना विकासासाठी अनुकूल वातावरण मिळावे म्हणून DGFT ला विविध उपक्रम राबवावे लागतील.

निष्कर्ष

DGFT भारतीय अर्थव्यवस्थेतील एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. निर्यात-आयात प्रक्रियेत सुलभता आणण्यासाठी, भारतीय उद्योगांना जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक बनवण्यासाठी आणि परकीय चलन राखीव वाढवण्यासाठी DGFT महत्त्वाची भूमिका बजावते. जागतिकीकरणाच्या युगात DGFT च्या नाविन्यपूर्ण उपाययोजनांमुळे भारतीय उद्योगांना संधी मिळेल. DGFT ने परकीय व्यापार धोरणाला अधिक समर्थ बनवण्याचा प्रयत्न करणे अपेक्षित आहे.